𝐂𝐮𝐝𝐮𝐫𝐤𝐚𝐚𝐧 𝐰𝐚𝐚 𝐢𝐧 𝐚𝐝𝐮𝐮𝐧𝐤𝐚 𝐥𝐚𝐠𝐚 𝐭𝐢𝐫𝐭𝐢𝐫𝐨!

Midab-tikoor, Cunusuriyad, Amaba Hayb-soocu waa Xagjirnimo ruuxeed oo eey badiba dadku ogeyn, waxaana laga helaa meel waliba oo uu aadanuhu ku nool yahay, qolo walibana waxeey aaminsan tahay ineey qolada kale ka sareeyso, amaba ugu yaraan eey wax uun dheertahay.

Isha Sawirka:Pew Research Center

Kolkii la fiiriyo aragtida guud ee dadweynaha iyo sida eey ula falgalaan Cunsuriyada, waxaa lagu soo koobi karaa in takoorku yahay “Xididka xumaanta oo dhan”, “Bilowga balaayo kasta”, “Cudur ku dhaca caqliga Aadanha”, Ama “Fayrus bulsheed u baahan in la baabi’iyo”.

Hayb-soocu waa buro ku taalo taariikhda aadanaha, ilaa iyo maantana waa uu jiraa haba loo isticmaalo habab kala duwan e, se waxeey ugu xumeed kolkii aragti cilmiyeed laga dhigay takoorkii iyadoona loo bixiyey aragtidii Eugenics (Iyuujenekis), waana aragtidii uu hitleeyr ku baneeystay daadinta dhiig fara badan, barnaamij hore ayaana ka sameeyney aragtidaas ee fadlan qaybta hoose linkiga yaalo kasoo daawo.

Cunsurinimadu waxay ahaan kartaa mid ku saleysan Midab sida Madoow iyo cadaan, Diin "Muslim iyo Gaal", Luqad "Carab iyo Cajab", sidoo kale waxeey noqon kartaa mid ku saleeysan siyaasad oo waxaa dhacda mararka qaar dalkaaga dalalka cadawga ku ah inaad liido una aragto dal eey dadkiisu xoole yihiin xita hadii eey muslimiin yihiin qaar ka mid ah dadkiisa.

Aadanuhu sababta uu cunsuri u wada yahay ayaa ah inuu kolka hore jecel yahay qoyskiisa, ka dib qaraabadiisa, Ka dib qabiilkiisa, ugu danbeyna Qarankiisa, oo qaranka waxaa uu ka horeeysiiyaa qoyskiisa iyo qabiilkiisa, qarankiisana waxa uu ka jecel yahay qaranada kale ee aduunka ka jira waayo aadanuhu waxa uu had iyo jeer raadiyaa wax u eg waxa uu heysto sida qof ku luqad ah, Ku midab ah, Ku diin ah, sidoo kale waxa uu raadiyaa had iyo jeer qof ku garab istaagaayo waxa uu aaminsan yahay iyo inuu qofkaas iska dhex arki karo.

Taariikh ahaana qolo kolkeey xukun ku heshiiyaan, oo eey isku dano noqdaan waxa eey la dagaali jireeyn qolada kale ee u dhow waliba iyagoo heyb soocaayo si eey hanti badan iyo dhulal kheyraad badan ka buuxo u helaan, awoodoodana eey u siyaado, waana sababta eey dawladihii waa weeynaa iyo ilbaxnimooyinkii eey isku dagaali jireeyn.

Hadaba saaxiib, Si aan si qoto dheer ugu fahano macnaha dhabta ah ee Cunsuriyada, waxaa qasab ah ugu horeyn inaan isla fahano erayada kala ah: racism:cunsuriyad, discrimination ;takoorid, iyo waliba prejudice; Eex.

Eexashadu waa in si xaqdaro ah oo cadaalad aheyn koox gaar ah u xukunno oo aan ka sameyno aragti guud oo ku saabsan kooxdaas inagoona tix gelinayn kala duwanaashaha shaqsiyeed.

Waana sida inaga oo dhibic biyo ah kasoo qaadanay badda, deedna ku fikirnay inaan naqaano wax waliba oo ku saabsan baddaas, amaba hal qof oo xun oo eeynu baranay inaan ku xukunno dadka kale oo dhan, Tusaale ahaan xaliimo waxeey baratay faarax lugo dahab, deedna kolka eey isku dhaceeyn waxeey u bixisay faarax lugo baasto iyadoona raga oo dhan ku tilmaamtay ineey yihiin faarax lugo baasta-yaal, hada ogoow raga oo dhan ma eeysan baranin xaliimo, ee faarax lugo baastaheedii iyadoo ka eey xaneeyso ayeey ragii oo dhan sidiisa ka dhigtay.

Hadaba, Cunsuriyadu way ka duwan tahay eexashada, wayna ka mug balaaran tahay oo eexashada ayaaba ah laan ka tirsan laamaha Cunsuriyada.

Xididka ugu weyn ee cunsuriyaddu waa in hal Jinsiyad eey rumeeysato in eey Jinsiyad kale ama jinsiyadaha kale oo dhan si dabiici ah uga sareeyso.

Kaliya cunsuriyadu kuma xirno jinsi ee sidoo kale In qolo bulsho ahaan iyo dhaqaalo ahaan ay ka sareeyso qolo kale, Misane eey liido qolodii eey ka sareysay ayaaba cunsuriyad ah.

Dabcan, in kasta oo cunsuriyaddu ay mararka qaarkood muuqan karto, haddana inta badan waa qarsoon tahay. Waxayna ku dhuumataa gudaha hoose ee ruuxdayna, Waxayna sugaysaa wax kiciyo iyo marxalad ku haboon soo bixideeda. Tanina waa meesha dhibaatada dhabta ah ay ka jirto, oo in badan oo naga mid ah ma dareemaan ineey cunsuriyiin yihiin kol walibana waxeey isku heeystaan ineey ka saxan yihiin dadka kale.

Isha Sawirka:Mikhail Nilov

Tusaale ahaan:

Sannadkii 2007, khabiir ku takhasusay cilmi-nafsiga bulshada oo lagu magacaabo Joshua Correll ka tirsana khubarada Jaamacadda Colorado ayaa sameeyay daraasad uu ku eegayo xaaladaha ay ku soo muuqan karaan cunsuriyadaha Qarsoon.

Daraasadu waxeeyd aheey video gaming, waxaana la eegayey midabka iyo jinsiyada saameeynta eey ku leedahay go’aan qaadashada qofka, iyadoona Ka qayb galayaasha daraasadana oo kala ahaa madoow iyo cadaan mareekan ah lagu wada amray ineey toogtaan dadka hubeysan oo aaynan toogan dadka aan hubeysneyn. Se arinka layaabka leh ayaa ah in natiijadii cilmi baarista eey noqotay in ka qayb galayaasha cadaanka ah eey si dhaqsi badan u tooganayeeyn kuwa madoowga ah ee hubeysan markii loo fiirsho kuwa cadaanka ah ee iyagana hubeysan, mararka qaarna waxaa dhaceysay ineey toogtaan kuwa madoow ah oo aanan hubeysneyn iyagoo kuwa hubeysan ee cadaanka ahna eeynan tooganeyn.

Waxaa taa ka sii daran in ka qaybgalayaasha jinsigoodu cadaan ama madoow yahay aanay bedeleen natiijada, oo qofka cad sida uu u boobsiinaayo toogashada qofka madoow ayaa qofka madoow isagane u tooganaayey walibo si dhaqsi badan qofka kale ee madoowga ah.

Waxaa arintaa ka sii yaab badan, waraysiyo laga qaaday ciyaarta ka hor ka qaybgalayaasha daraasada, ayaa si adag uga soo wada horjeesteen fikradda qaldan ee lagu xidhiidhinayo ragga madow ee hubeysan, iyagoona sheegay raga madoow ee hubeysan ineysan ka halis badneyn kuwa cad ee hubeysan oo eey isku wada mid yihiin, haddana natiijadu waxay ka hor imaatay waxay aaminsan yihiin.

Arrinta xiisaha gaarka ah usii yeeleyso daraasada ayaa ah in ka qaybgalayaashu qaar ka mid ah ay ahaayeen saraakiil booliis ah. Si ka soo horjeeda filashooyinka, saraakiisha booliisku waxay muujiyeen iska caabin badan oo ka dhan ah eexdii loo soo jeedin jiray ee aheyd ineey cadaanka mareekanka ah eey ka jecel yihiin madoowga mareekanka ah. Dadka toogtay ragga madow ee aan hubaysnayn waxay u badnaayeen dad rayid ah oo markii gacanta loo galiyey awood, kuwii aanan awood laheyn ee shicibka ahaa, kama aynan daalin inay waxyeeleeyaan qof aan waxba galabsan. Haa, waxay ahayd ciyaar uun, laakiin waxay soo bandhigtay aragti qoto dheer oo ku saabsan arrimo qoto dheer iyo eexooyin laga yaabo inay jiri karaan.

İnkastoo eexashadu u muuqato dhibaato la’aan bulshada dhexdeeda hadane waxeey ku xiran tahay qofka laga eexanaayo waxa uu ka aaminsan yahay naftiisa, oo qof kalsoonidiisu buuxdo hadii uu yahay ilaa xad waa uu iska indha tiri karaa eexdaas lagu haayo, waana sababta had iyo jeer dhiiri-galiyaashu u yiraahdaan ku kalsoonaaw naftaada.

Halka Midab-Takoorku uu yahay wax caalamka oo dhan laga dhaqan galiyey oo meel waliba ka jira, se midab-takoorka ugu caansan waa midka lagu haayo dadka Afrikaanta ah ilaa maskaxda aadanaha oo dhan laga dhaadhiciyey in qofka afrikaanka ah oo uu ka liito dadka kale ee dunida ku nool, xita inaga oo afrikaan ah hadii aan aragno nin madoow, oo murqo weeyn misane xoogan durbaba waxaa caqligeeyna kusoo dagdagaayo Adoonsi, waana sababta soomaalida Kenya ku nool eey dadka keenyaatiga ugu yeeraan Adoomeey, hada waa dadkii eey dalkooda ku noolaayeen misane la rabay ineey si wanaag iyo ixtiraam leh ula dhaqmaan si eey ugu yeeraan diinta islaamka, oo dacwadooda uga gutaan, ayeey waxeey ugu yeeraan naaneystaas aadka u xun. Xita soomaalida dhexdeeda waxaa sii idlaanaayo midabkii lagu yaqaanay gabdhaheena ee ahaa maariinkii ifaayey sababtuna waa ineey ragu liideeyn haweenka leh midabka madoow, taana waxaa ka dhashay in dumarkii jirkoodii ee murxiyeen, iyagoo raadinaayo qancinta ragii Soomaaliyeed.

Habada aynu ka jwaabno su’aasha ah maxeey u jirtaa Cunsuriyada?

Waxaa jira aragti lagu magacaabo Frustration-Aggression Theory (Aragtida Jahwareerka-Gardarrada), waa fikrad nafsiyeed qofka ku dhalata hadii uu gaari waayo yool uu lahaa, deedna qofku waxa uu bilaabayaa inuu wax waliba ka xanaaqo asxaabtiisa, ehelkiisa iyo wax waliba oo u dhow, Tusaale ahaan labo qof markeey is dagaalayaan hadii uu qof kala celiyo soo dhex galo, 2da qofood mid ka mid ah waxa uu feer la dhacayaa qofka kala celinaayo, xumaan kama ahan oo xita markii la heshiisiiyo ayuu u tagayaa oo uu raali galinayaa qofkii uu sida qaldan u feeray waayo kolkaasi waxa uu ku jiray xaalad uuna kontorooli karin naftiisa.

Sidoo kale kolkeey koox gaari waayaan yool eey la haayeen waxeey canbaareeyaan eedana dusha kaga tuuraan koox kale, waana hab eey ku difaacayaan naftooda iyagoo diidaayo danbiga ineey qaataan, waxaa macquul ah kooxda wax eedeyneysa iyo kooxda la eedeeynaayaba ineysan qaladka laheyn se khaladku uu yahay nidaamka eey ku shaqeeynayaan, maadaama nidaamka lagu shaqeeynaayo ineey wax ka badalaan uu aad u adag yahay waxaa u fudud labada kooxoodba ineey eedo dusha iskala dhacaan.

Dabcan, darawalka aasaasiga ah ee habdhaqankan waa dhaqaale. Dad badan, ilaa inta ay noloshooda sii wadi karaan, waxay ka fogaadaan inay ku lug yeeshaan waxa hareerahooda ka dhacaya, se maalinteey istaagto noloshooda kolkiiba waxeey bilaabayaan waxa hareeraha ka dhacaayo ineey ku milmaan.

Aragti kale oo arrintan la xidhiidha waxa soo jeediyay aqoonyahanka cilmiga bulshada ee Jarmalka Theodor Adorno 1950-kii. Adorno wuxuu si gaar ah isku dayay inuu fahmo kororka faashiistaha iyo Yuhuud nacaybka ee Jarmalka ka hor iyo ka dib Dagaalkii Labaad ee Adduunka.

Adorno waxa uu diiradda saarayay saamaynta kali-taliska iyo aragtiyihiisa guracan. Si gaar ah, waxa uu isku dayay in uu sharaxo dadka u janjeera in ay raacaan hogaamiyayaasha awooda leh ee had iyo jeer balan qaada in ay dejinayaan nidaam iyagoo ilaalinaayo dhaqamada, misane ku xoojinaya aragtidooda xaaladaha kolkaa jira.

Sida laga soo xigtay Adorno, shakhsiyaadka kali-taliska ah ama kuwa raacsan waxay ku qiimeeyaan bulshada si kala sareyn ah, waxeeyna liidaan kuwa danyarta ah iyagoo madaxa saarta kuwa hantiilayaasha ah.

Hadaba aragtidan iyo aragtidii Jahwareerka-Gardarrada labaduba waxeey cadeeynayaan jiritaanka eexasho ku saleeysan dano gaar ah ee qolo waliba eey leedahay.

Waxaa jirta aragti kale oo sadaxaad misane qayb weeyn ka qaadata Cunsurinimada iyo Takoorka, waana aragtida Dhaqanka.

Aragtida dhaqameedku waxay soo jeedinaysaa in dabeecadda qofka ay saameeyn toos ah ku leedahay dhaqanka bulshada uu ku dhex nool yahay, oo qofkii bulsho qalafsan kusoo dhex koraa, waxa uu noqdaa qof qalafsan, dhaqan kastaana ilaa xad waxa uu leeyahay eexooyin bulshada dhexdeeda ah, Sidaa darteed, waxeeynu oran karnaa qof walba oo bulshada ka mid ah xoogaa waa cunsuri ah, in kastoo darajada cunsurinimadayna eey kala sareeyso.

Sidoo kale waxaa jira haatan hanaan dunida hormartay laga isticmaali misane loo yaqaano “Pluralism”, waana hanaan ogolaanaayo ineey kala duwanaasho ka jirto bulshada dhexdeeda, qof walibana uu xaq leeyahay helista waxa uu heesto qofka kale ee asaagiisa ah, se dhab ahaantii hanaankaan waa mid warqad ku qoran misane afka uun laga sheego se aanan jirin qalbiyada dadka.

Tusaale ahaan dalka mareekanka 90% ardaydiisa waa madoow, 25% kamid ahna waxeey aadaan iskuulo aanan laheyn agabyo hormarsan, kolkii loo fiiriyo iskuulada eey dhigtaan cadaanka, hadii si sax ah loo raaco nidaamka pluralismka ardaydaan madoowga ah waxeey xaq u leeyihiin ineey helaan waxa eey helaan ardayda cadaanka ah se nasiib daro wali waxaa qalbiyada mareekanka ku duugaan Cunsuriyad.

Dhab ahaantii, Cunsuriyada, Takoorka iyo waliba heyb-soocu waa cudur u baahan in salka laga jaro, iyada oo aan dhaawac la gaarsiinin ruuxda uu ku nool yahay cudurkaan.

Hadii aad u baahan tahay xog dheeri ah oo barnaamijkaan la xiriira fadlan Tixraacyada hoose ka aqriso.